Historia

Szachy to stara gra wywodząca się z Indii. Stamtąd – wraz z kupcami – dotarły one do Persji, gdzie w krótkim czasie zyskały sobie wielu zwolenników. Po podbiciu Persji przez Arabów szachy rozprzestrzeniły się na inne kraje. Gra w szachy została ulepszona, wzbogacona o nowe sposoby rozgrywania partii, przede wszystkim przez arabskich entuzjastów tej gry. Do Europy szachy dotarły już w VIII-IX wieku, początkowo do Hiszpanii, Włoch i Francji, potem do Niemiec, Anglii i Skandynawii. W Rosji szachy znane były już w IX wieku, dokąd – jak twierdzą uczeni – przywędrowały bezpośrednio ze Wschodu.

Na podstawie wzmianek w literaturze przypuszcza się, że szachy dotarły do Polski w XII wieku, za panowania Bolesława Krzywoustego. Umiejętność gry w szachy uznawana była za zaletę i zyskała sobie wysoką rangę na dworze królewskim. O uznaniu dworu królewskiego dla szachów świadczy m.in. fakt, że w herbach nadawanych w XII wieku i późniejszych latach umieszczano elementy szachowe, np. herb „Wczele” ma dwie szachownice, a jednym z elementów herbu Kalisza jest również szachownica. Wspaniałym utworem poświęconym grze w szachy jest poemat Jana Kochanowskiego Szachy, napisany w 1564 r. w języku polskim. Prace wykopaliskowe odegrały też niemałą rolę w ustalaniu historii szachów, np. w Gdańsku i Szczecinie znaleziono pojedyncze figurki szachowe pochodzące z okresu pomiędzy X i XIII wiekiem. Rewelacyjnego odkrycia dokonano w 1962 r. w Sandomierzu. Podczas prowadzonych tam prac wykopaliskowych znaleziono komplet figur szachowych pochodzący z XI-XII wieku.

W Europie szczególny rozkwit szachów rozpoczął się w XVI wieku. Na wzrost zainteresowania szachami miała wpływ, poza innymi czynnikami, zmiana zasad gry zaproponowana przez włoskich szachistów w końcu XV wieku. Zmiana ta dotyczyła tylko ruchów 2 figur, ale w istotny sposób wpłynęła na atrakcyjność gry. Hetman z najsłabszej figury – poruszającej się tylko o 1 pole na ukos – stał się najsilniejszą figurą, która w 1 posunięciu może przemierzyć całą szachownicę i to w dowolnym kierunku. Goniec zwiększył także swój zasięg działania. Szachy stały się grą bardziej dynamiczną niż dotychczas, zostały stworzone większe możliwości prowadzenia gry atakującej, kombinacyjnej, o znacznie większej różnorodności wariantów.

Mając na względzie dalsze uatrakcyjnienie gry w szachy, w XVI wieku wprowadzono możliwość wykonywania specjalnego posunięcia – roszady. Pozwoliła ona na szybsze niż dotychczas wprowadzanie do gry wież. Odmienne ruchy 2 figur w szachach starych i szachach nowoczesnych zmieniły całkowicie zasady rozgrywania partii, stały się nieaktualne dotychczasowe opracowania teoretyczne. Pierwszy podręcznik gry w szachy według nowych zasad opracował Lucena w 1497 r. Kilkanaście lat później, w 1512 r., Damiano opublikował zmienione przepisy gry, teorię debiutów oraz wskazówki gry pozycyjnej. W 1561 r. ukazała się książka Hiszpana Ruy Lopeza. Wysoko ceniony podręcznik gry w szachy opracował włoski mistrz Alessandro Salvio w 1601 r. Książka ta doczekała się kilku wydań również w latach późniejszych.

Pierwszy w Polsce podręcznik gry w szachy opracował na początku XVIII wieku Jan Ostroróg, jednakże nie został on opublikowany. Dopiero w 1835 r. wydano drukiem polski podręcznik gry w szachy, którego autorem był Kazimierz Krupski. Literatura szachowa szybko powiększała się. Utrwalano na kartach książek wyniki analiz, teoretycznych rozważań, rozegrane partie, opisy turniejów. W miarę rozwoju szachów powstała konieczność stałej i szybkiej informacji, rozpoczęto więc wydawanie periodyków. W Polsce pierwszy periodyk o tematyce szachowej nosił tytuł „Tygodnik Szachowy” i ukazywał się w latach 1898-1899. W Polsce od 1947 r. wydawany jest miesięcznik „Szachy”. Po drugiej wojnie światowej ukazało się w Polsce około 30 książek o tematyce szachowej.

Pierwszy międzynarodowy turniej szachowy odbył się w 1575 r. w Madrycie. Na zaproszenie króla Hiszpanii Filipa II przybyli na jego dwór mistrzowie włoscy Paolo Boi i Leonardo da Cutro, by zmierzyć się przy szachownicy z najlepszymi szachistami Hiszpanii – Ruy Lopezem i Alfonso Ceronem. Rozgrywki toczyły się w obecności dostojnego gospodarza. Zwyciężył Leonardo da Cutro, w nagrodę został suto obdarowany przez Filipa II. Brak jest informacji o systemie rozgrywek w tym turnieju, mogły one być niezgodne z późniejszą definicją turnieju i stąd wielu historyków szachów uważa, że pierwszy międzynarodowy turniej szachowy rozegrano w 1851 r. w Londynie. Wzięli w nim udział czołowi szachiści Europy. Zwyciężył Adolf Anderssen. W kolejnym turnieju, który odbył się w Nowym Jorku w 1857 r. zwyciężył Pauł Morphy (St. Zjedn. Am.). To był początek historii turniejów międzynarodowych.

Tego typu spotkania silnych szachistów z różnych krajów okazały się ciekawszymi imprezami aniżeli mecze pomiędzy dwoma zawodnikami. Coraz częściej w różnych krajach organizowano turnieje międzynarodowe, początkowo tylko dla mężczyzn, a potem również dla kobiet. Pierwszy międzynarodowy turniej kobiet odbyt się w 1927 r. Londynie. W turnieju tym zwyciężczyni Vera Menchik (Czechosłowacja) uzyskała tytuł mistrzyni świata. W latach 1851-1939 odbyło się na świecie około 500 turniejów międzynarodowych. Obecnie w jednym tylko roku rozgrywanych jest na świecie nieporównywalnie więcej turniejów międzynarodowych.

W Związku Radzieckim szachy były narodowym sportem i do niedawna radzieccy szachiści dominowali na turniejach. Rosja nadal pozostaje potentatem w tej dziedzinie, jednak inne kraje depczą po piętach (m.in. USA, Ukraina, Armenia, Chiny). Od czasu do czasu wielkie pojedynki szachowe przyciągają uwagę milionów widzów i trafiają na pierwsze strony gazet. Tak dzieje się z toczącymi się niejednokrotnie całymi tygodniami meczami o tytuł mistrza świata. Mecze rozgrywane między Bobbym Fisherem a Borysem Spasskim w 1972 roku w Reykjaviku, między Anatolijem Karpowem a Wiktorem Korcznojem pod koniec lat siedemdziesiątych oraz Anatolijem Karpowem a Garry Kasparowem w latach osiemdziesiątych cieszyły się ogromnym zainteresowaniem, częściowo także ze względu na polityczne podteksty tych zmagań. Słynny przegrany przez Garry Kasparowa pojedynek z komputerem IBM Deep Blue w maju 1997 roku można było śledzić w czasie rzeczywistym w Internecie. W czasie ostatniej, decydującej partii, szachową stronę internetową firmy IBM odwiedziła wówczas rekordowa liczba 22 milionów użytkowników. Dla porównania strony poświęcone igrzyskom olimpijskim w Atlancie obejrzało w ciągu 3 tygodni 10 milionów osób. Rekord szachowej strony IBM pobiła dopiero NASA ze stronami zawierającymi zdjęcia z lądowania sondy na Marsie.

W 1886 r. rozegrano pierwszy oficjalny mecz o tytuł mistrza świata pomiędzy nieoficjalnym mistrzem świata, polskim szachistą Johannesem Zukertortem a Wilhelmem Steinitzem, którego zwycięzcą został Steinitz. Przez następne 100 lat zasady wyłaniania najsilniejszego szachisty globu zmieniały się wielokrotnie, a kolejnymi mistrzami byli Emanuel Lasker, Jose Raul Capablanca, Aleksander Alechin, Max Euwe, Michaił Botwinnik (pierwszy mistrz świata wyłoniony w oficjalnych rozgrywkach pod egidą powstałej w 1924 r. Międzynarodowej Federacji Szachowej – FIDE), Wasilij Smysłow, Michaił Tal, Tigran Petrosjan, Borys Spasski, Bobby Fischer, Anatolij Karpow oraz Garri Kasparow. W latach 1993–2006 nastąpił rozłam w systemie wyłaniania mistrza świata, w okresie tym wyłaniano dwóch mistrzów, organizacji FIDE oraz PCA. W 2006 r. odbył się mecz unifikacyjny, a kolejnym mistrzem został Władimir Kramnik. Od 2007 do 2013 r. tytuł najlepszego szachisty świata należał do Viswanathana Ananda, a od listopada 2013 r. – do Magnusa Carlsena.